Rocznica 65-lecia początków badań starożytnego hutnictwa świętokrzyskiego przypada 1 lipca 2020 roku. Dzięki informacjom przesłanym przez Panią Marię Wiktorię Radawan, wnuczkę profesora Mieczysława Radwana, możemy spojrzeć na tamten okres z nieco innej perspektywy, zarysowanej m.in. przez ww. inicjatora badań:
W czasie od 1 do 24 lipca 1955 r. przeprowadzono na zlecenie Komitetu Historii Nauki PAN badanie terenowe zabytków dawnego hutnictwa żelaznego we wschodniej części Zagłębia Staropolskiego. W badaniach wzięli udział: M. Radwan, profesor Akademii Górniczo-Hutniczej jako kierownik wyprawy; B. Zientara, historyk; K. Bielenin, z Muzeum Archeologicznego w Krakowie; E. Massalski, dyrektor Muzeum Świętokrzyskiego w Kielcach, Z. Affanasowicz, adjunkt Politechniki Śląskiej, oraz częściowo J. Fudalej, przedstawiciel PTTK w Ostrowcu Świętokrzyskim. Zadaniem wyprawy było ustalenie —przez wywiad w terenie — występowania śladów i pozostałości procesów technologicznych hutnictwa żelaznego oraz ewentualnie metali nieżelaznych we wschodniej części Zagłębia Staropolskiego, a także wyjaśnienie warunków lokalizacji dawnego przemysłu oraz pobranie próbek pozostałości metalurgicznych dla późniejszych badań laboratoryjnych.
Historia badań starożytnego hutnictwa znana jest przede wszystkim z narracji Kazimierza Bielenina. Na jej powstanie i postrzeganie ma wpływ, z jednej strony fakt, że to on przez następne dziesięciolecia kontynuował prace rozpoczęte przez zmarłego w 1968 roku Radwana. Z drugiej strony rodzina Radwanów ujawnia inne przesłanki o charakterze źródłowym, które sprawiają, że początki rozpoznania starożytnego regionu dymarskiego ukazują się nam w innym świetle.
Wspomniane przesłanki to dokumenty z Archiwum Państwowego w Kielcach i publikacje Mieczysława Radwana. W Archiwum kieleckim znajdują się listy prof. M. Radwana do prof. Edmunda Massalskiego z okresu, kiedy prof. Massalski był dyrektorem Muzeum Świętokrzyskiego. Z listów tych wyłania się prawdziwy obraz badań terenowych prowadzonych przez Mieczysława Radwana w tak trudnym dla badaczy okresie komunistycznym. Uznaliśmy, że warto przedstawić tutaj informacje o początkach badań, w których dużą rolę odegrał Edmund Massalski, Muzeum Świętokrzyskie i pracujący w nim wówczas archeolodzy: Janusz Kuczyński oraz Zygmunt Włodzimierz Pyzik. Cała korespondencja M. Radwana zawarta w teczce E. Massalskiego w Archiwum Państwowym w Kielcach, dotyczy badań terenowych świętokrzyskiego starożytnego hutnictwa w latach 1960-1961 oraz budowy Muzeum w Nowej Słupi, planowanych miejsc badań, oraz podziału zadań. Z korespondencji można poznać stan faktyczny sytuacji i zdarzeń relacjonowany przez ich uczestników.
E. Massalski i Muzeum Świętokrzyskie służyło M. Radwanowi wsparciem zarówno merytorycznym jak i czysto ludzkim w latach 1955-1961. Mieczysław Radwan szczególnie cenił pomoc J. Kuczyńskiego. Korespondencja M. Radwana i Edmunda Massalskiego zostały umieszczone w cyfrowym archiwum rodziny Radwanów, prowadzonym przez Panią dr M. W. Radwan pod adresem www.radwan.org.pl Jest to zbiór 27 obiektów zawierających 50 stron skanów.
Zwracając uwagę na sam początek powojennej odsłony badań starożytnego hutnictwa, warto porównać teksty dwóch publikacji dotyczących jednego zdarzenia tj. pierwszej „wycieczki”, która miała miejsce w dniach 1-24 lipca 1955 roku, Mieczysław Radwan opublikował sprawozdanie w 1956 roku. W 1957 roku ukazała się publikacja K. Bielenina dotycząca tego samego tematu.
M. Radwan, Badania terenowe nad zabytkami hutnictwa żelaznego w Zagłębiu Staropolskim Kwartalnik Historii Nauki i Techniki, r1956, t1, nr 2, s. 452-463:
http://bazhum.muzhp.pl/media/files/Kwartalnik_Historii_Nauki_i_Techniki/Kwartalnik_Historii_Nauki_i_Techniki-r1956-t1-n2/Kwartalnik_Historii_Nauki_i_Techniki-r1956-t1-n2-s452-463/Kwartalnik_Historii_Nauki_i_Techniki-r1956-t1-n2-s452-463.pdf
Kazimierz Bielenin, Z badań nad starożytną produkcją żelaza w Małopolsce Sprawozdania archeologiczne III 1957 ( t. 3)
https://www.rcin.org.pl/dlibra/publication/21548/edition/8358/content
Czytelnik zapewne dostrzeże zadziwiające podobieństwo obu tekstów.
Być może należy również ponownie sprostować powielany w literaturze błąd o powołaniu Zespołu Historii Polskiej Techniki Hutniczej i Odlewniczej przez K. Bielenina i M. Radwana. Zespół powstał w roku 1954 przy Komitecie Historii Nauk PAN. W 1954 r. Komitet Historii Nauki PAN powołał Mieczysława Radwana na jego przewodniczącego. Z tego właśnie stanowiska Mieczysław Radwan zainicjował w 1955 r. badania nad hutnictwem świętokrzyskim z okresu wpływów rzymskich. W 1954 roku, kiedy Zespół powstawał Mieczysław Radwan i Kazimierz Bielenin jeszcze się nie znali, zatem z pewnością Bielenin nie mógł uczestniczyć w jego powołaniu. Radwan i Bielenin poznali się na wiosnę 1955 roku. http://radwan.org.pl/items/show/342. Nie ma też żadnych wzmianek, że K. Bielenin był kiedykolwiek członkiem Zespołu, choć uczestniczył w jego obradach zapraszany przez M. Radwana i W. Różańskiego, co między innymi wynika z publikacji Kwartalnika Historii Nauki i Techniki 1968,13/3, 657-664. Mieczysław Radwan 1989-1968 http://www.radwan.org.pl/files/original/c74b5665115ca235053e157ded46dc2c.pdf
Wiele wskazuje na to, że do swojej śmierci prof. Mieczysław Radwan był jedynym kierownikiem Zespołu prowadzącego badania starożytnego hutnictwa w świętokrzyskim, a Kazimierz Bielenin był jednym z trzech archeologów biorących udział w tych badaniach.
Badania prowadzone po śmierci M. Radwana przez Kazimierza Bielenina przez dalszych kilkadziesiąt lat, literatura przedmiotu, w znacznej mierze wytworzona przez niego oraz zasługi na innych polach, nie podlegają w tym miejscu kwestionowaniu lub dyskusji. Jednakże materiały ujawnione przez rodzinę Radwanów wskazują, że początki badań nad starożytnym hutnictwem w Górach Świętokrzyskich wyglądały jednak nieco inaczej, niż podaje czasem sam Bielenin. Nie podejmujemy w tym miejscu oceny, dlaczego ten obraz jest tak odmienny.
Dla nas niniejszy tekst jest kolejną okazją do przypomnienia zasług prof. Mieczysława Radwana, które w świetle wcześniej przytoczonych faktów, bywają błędnie przypisywane innemu człowiekowi. Podobnie należy przypomnieć zasługi Edmunda Massalskiego i Świętokrzyskiego Muzeum w badaniach terenowych starożytnego hutnictwa, które również ulegają zapomnieniu. 65. rocznica pierwszej wyprawy "hutniczej" jest okazją na inne spojrzenie na organizację badań terenowych starożytnego hutnictwa w świętokrzyskim w latach 1955-1968, których kierownikiem był Mieczysław Radwan, wspomagany przez E. Massalskiego z Muzeum Świętokrzyskiego.
Tekst jest opracowaniem treści przekazanych przez Panią dr Marię Wiktorię Radwan, wnuczkę Mieczysława Radwana